نقش «نو اِخوانی‌ها» در پازل نوعثمانی گرایی اردوغان

اما به راستی واقعیت امر چیست؟ نگاهی به اندیشه حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان در ترکیه نشان می دهد که این کشور در طی سال های اخیر سعی داشته با ارایه چهره ای متفاوت از یک نظام اسلامی، الگویی جدید برای کشورهای منطقه باشد. این در حالی است که عمق فعالیت ها و تلاش های دولت ترکیه برای اثرگذاری از اسلامگرایی ترکیه پس از شروع تحولات عربی مشاهده می شود. آن زمان که ترکیه با حمایت های خود از اخوان، نظام مبارک در مصر را سرنگون کرد اما به دلیل کارکردهای نادرست مرسی، اخوان با سرکوب نظامیان و در نهایت فشارهای منطقه ای مواجه شد و سپس درهای کشور ترکیه به سوی رهبران اخوانی با رویکرد نواخوانی باز شد تا در خدمت اهداف و اندیشه های نوعثمانی ترکیه قرار بگیرند. در چنین شرایطی تعاملات اخوانی های حاضر در ترکیه و سوریه با دولت ترکیه به مسئله مهم اردوغان تبدیل شده است که با حوادث روی داده چگونه باید با این پدیده برخورد نماید؟

بدون شک جنبش اخوان المسلمین اکنون در شرایط حساسی به سر می برد. از یک سو طیف وسیعی از بازیگران داخلی، منطقه ای و بین المللی به دنبال منزوی ساختن فعالیت های این جماعت هستند و از سوی دیگر رهبران و اعضای جماعت همچنان بر اهداف و آرمان های خود استوارند. اما نکته قابل توجه این است که تاریخ گویای این حقیقت می باشد که اخوان در طول مراحل مختلف حیات خود با فراز و فرودهای متعددی مواجه بوده و گاه تا حد نابودی و انحلال پیش رفته، اما با تکیه بر توانایی های ذاتی - عقیدتی و تشکیلاتی- خود مجدداً در چهره ای متفاوت و توانی مضاعف ظاهر شده است. اما گویا شرایطی که اخوانی ها امروز با آن مواجه شده اند تا حدودی با دوره های قبل متفاوت شده است به گونه ای که این بار جریانی اخوانی در کشور غیرعرب زبان نیز طرح شده و در موضوع دولت سوریه پای دولت ترکیه نیز به جریان اخوانی باز شده است که البته اخوانی ها توانستند بر حزب حاکم ترکیه یعنی حزب توسعه و عدالت تسلط پیدا کنند.

تا چند سال پیش روابط دولت ترکیه با دولت سوریه بسیار خوب بود و روابط اقتصادی و سیاسی و اجتماعی بین آن ها برقرار بود ولی انگار همه این اتفاقات یک شبه رنگ باخت و حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان در صف مقدم دشمنی با دولت سوریه قرار گرفت و حتی تلاش کرد جبهه عربی و عبری و غربی را علیه دولت بشاراسد بسیج کند. سوال مهمی که طرح می شود این است که چه اتفاقی در سطح تحولات منطقه ای و یا در درون فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکمیت دولت ترکیه رخ داد که اردوغان رئیس جمهور ترکیه با این سرعت و عجله تغییر موضع داد و از یک شریک اقتصادی تبدیل به دشمن شماره یک دولت سوریه گشت؟

بررسی محتوای برخی از جراید عربی منطقه مربوط به دوران قبل از آغاز بحران سوریه در این موضوع تا حدودی برای رسیدن به درک درست از تحولات و چرایی ماجرا کمک موثر می کند. بر اساس گزارش روزنامه الاخبار، پادشاه عربستان سعودی به همراه امیر قطر به اردوغان پیغام می فرستند که این دو دولت عربی مسیر اضمحلال و فروپاشی دولت سوریه را هدف قرار داده اند و دو شبکه الجزیره قطر و العربیه عربستان نیز این فروپاشی را تسهیل خواهند کرد به گونه ای که رژیم اسد، بیشتر از سه ماه دوام نخواهد آورد. از این رو بر دولت ترکیه است که در این ماجرا ورود کند و در کنار آن ها قرار بگیرد.

در سوی دیگر سکه، اردوغان رهبر حزب عدالت و توسعه که توانسته بود بیشترین کرسی های مجلس را به دست آورده و قدرت حاکمیت را بدست گیرد به همراه یکی ازمهم ترین تئوریسین های دولت ترکیه یعنی داود اوغلو، وزیر امور خارجه وقت ترکیه، به دنبال محقق کردن رویای خود بود. در همین راستا به دنبال ایجاد نسخه جدید و آلترناتیوی از اخوان که <<نواخوانی>> است، بود تا بدین وسیله عمق استراتژیکی خود که همان سیاست نوعثمانی گری بود را تحقق بخشد.

ترکیه به دنبال ارائه الگوی خاص و منحصر از اسلام در ترکیه و سپس تسریع آن به منطقه و نهایت کل جهان اسلام بود که بدین وسیله بتواند خلافت عثمانی را احیا کند. در راستای تحقق این مسئله، اخوانی ها می توانستند در خدمت اهداف عثمانی گرایی دولت اردوغان قرار بگیرند.

حضور اخوانی ها در جامعه ترکیه منجر به این شد که کم کم توانستند در حزب عدالت و توسعه نفود پیدا کرده تا جایی که بتوانند قدرت آن را بدست گیرند. برتری حزب عدالت و توسعه و پیروزی آن بر دیگر احزاب ترکیه، اخوانی ها را در ترکیه به قدرت بلامنازع تبدیل ساخت.

اینکه چرا در این مسئله توجه خاص به جریان اخوانی ها شد، این بود که اخوانی ها بعد از جنبش های اخیر در کشورهای اسلامی، از جمله مصر تونس و لیبی و مغرب به قدرت رسیده بودند. بنابراین این موضوع برای دولت ترکیه بسیارمهم بود که اکنون یک بخش زیادی از قلمرو کشورهای اسلامی در تحت حاکمیت اخوانی ها قرار گرفته بود. براساس چنین نگاهی اردوغان زمینه فعالیت اخوانی ها را در حزب عدالت و توسعه فراهم ساخته و دل به یاری آنان دوخته بود که بدین وسیله بتواند رویاهای خود را تحقق بخشد.

اردوغان در جریان روی کار آمدن محمد مرسی (رئیس جمهور اخوانی سابق مصر) در مصر به شدت از اخوانی ها حمایت کرد ولی تحولات آنگونه که مورد نظر اردوغان بود جلو نرفت و دولت اخوانی مصر به رهبری محمد مرسی با کودتایی نظامی ها سقوط کرد و اخوانی های به شدت در مصر مورد تعقیب و مجازات قرار گرفتند.

در چنین شرایطی بود که اخوانی ها به دو گروه تقسیم شدند که شاید بتوانیم عناوین، <<اخوانی های تعارضی>> و اخوانی های انطباقی را برای آن ها به کار ببریم. اخوانی های تعارضی در مصر بخصوص در قاهره ماندند و دست به فعالیت ها و شبکه های زیر زمینی زده و به مخالفت به دولت کودتای السیسی پرداختند. در مقابل بخش قابل توجهی از اخوانی ها راهی قطر و ترکیه شدند که اندک زمانی بعد تحت فشار کشورهای عربی به قطر، این کشور اخوانی را از کشور اخراج کرد. در حالیکه دولت ترکیه آغوش خود را به سوی اخوانی ها و بخصوص رهبران ان ها باز کرده بود.

اخوانی های ترکیه دست به انطباق و بازتعریف خود برای بازگشت به آغوش حکومت زدند. مراد از اخوان بازتعریف شده چه نوع اخوانی است؟ منظور از اخوانی بازتعریف شده اخوانی است که ترکیه به دنبال رهبری آن به منظور رقابت های منطقه ای و تبدیل شدن به قدرت نوظهور و تحقق آرمان نو عثمانی گری است. شاید همین مساله موجب شده ترکیه انتقادهای کشورهای عربی را به جان بخرد تا روزی به عنوان ترکیه نوعثمانی در منطقه خارمیانه حکمرانی کند چرا که کشورهای عربی و به خصوص کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به شدت از نزدیک شدن افکار و اندیشه های اخوانی در نزدیکی خود احساس ترس داشتند و در همین راستا از ترکیه می خواستند که همانند قطر، اخوانی ها را از ترکیه اخراج کند.

بنابراین باید بگوییم که رویکرد اردوغان و وزیر امورخارجه سابق این کشور یعنی داود اوغلو در راستای رویکرد عثمانی گرایی و سیطره بر منطقه، ریشه آن برخواسته از فعالیت های اخوانی است، از این رو به دنبال اخوانی های مدرن یا اصلاحی هستند. این نکته بسیار مهم وقابل تامل است که نگاه ترکیه به اخوانی های مدرن و اصلاحی بود.